خَدیجَه دختر خُوَیلِد (درگذشت ۱۰ بعثت)، مشهور به خدیجه کبری(س) و ام المؤمنین، نخستین همسر پیامبر اکرم(ص) و مادر حضرت زهرا (س). خدیجه(س) قبل از بعثت با حضرت محمد (ص) ازدواج کرد و اولین زنی است که به وی ایمان آورد.
خدیجه همه ثروت خود را در راه نشر اسلام به کار گرفت. پیامبر(ص) به احترام خدیجه، در طول حیات او همسری دیگر برنگزید و پس از درگذشت وی همواره از او با نیکی یاد میکرد.
پیامبر از خدیجه دو پسر به نامهای قاسم و عبدالله و چهار دختر به نامهای زینب، رقیه، ام کلثوم و فاطمه (س) داشت. بنابراین همه فرزندان پیامبر اسلام(ص) به جز ابراهیم، از خدیجه(س) بودند.
خدیجه(س) سه سال قبل از هجرت، در ۶۵ سالگی در مکه درگذشت. پیامبر او را در قبرستان معلاة به خاک سپرد.
زندگی
خدیجه(س) از پدری به نام خویلد بن أسد بن عبدالعزی بن قصی، از خاندان قریش و مادری به نام فاطمه بنت زائده متولد شد. او حدود سه یا چهار دهه قبل از آغاز بعثت پیامبر اسلام (ص) در مکه به دنیا آمد و در همان شهر، در خانه پدرش، رشد یافت.
منابع تاریخی، گزارش چندانی درباره شخصیت خدیجه(س)، در دوران پیش از اسلام ارائه نکردهاند. او ثروتمند بوده، تجارت میکرده و سرمایه خود را به صورت مضاربه و استخدام افراد برای تجارت، به کار میگرفته است.
در گزارشات تاریخی به جایگاه بالای اجتماعی و حُسن شهرت او در شرف و نسب اشاره شده است؛ ابن سیدالناس در این باره آورده است: «او زنی شریف و بادرایت بود که خداوند خیر و کرامت برای او در نظر گرفته بود. به لحاظ نسب در طبقه متوسط از انساب عرب جای داشت، اما دارای شرافتی عظیم و ثروتی زیاد بود.» بلاذری نیز از قول واقدی در اسنادش گفته است: «خدیجه(س) بنت خویلد، زنی با اصل و نسب و تاجری ثروتمند بود.»
ازدواج با پیامبر(ص)
همه منابع تاریخی، خدیجه را اولین همسر پیامبر(ص) معرفی کردهاند. با این حال، زمان دقیق ازدواج این دو روشن نیست. سن پیامبر(ص) در هنگام ازدواج با خدیجه(س)، ۲۱ تا ۳۷ سال ذکر شده است.[۷]ولی آنچه مورد اعتماد مورخین است ۲۵ سال میباشد. چنانکه در منابع آمده است، خدیجه(س)، پیشنهاد ازدواج با پیامبر(ص) را مطرح کرده است. این پیشنهاد پس از آن روی داد که با درستکاری و درستگفتاری و امانتداری و کرامت اخلاقی محمد(ص) آشنا شد، و او را امین بر مالش قرار داد و پس از برگشتن پیامبر(ص) از سفر تجاری شام، توسط میسره، غلامش، با ویژگیهای محمد(ص) آشنا شد. برخی از مورخان بر این باورند که خدیجه، به دلیل صداقت، امانت و حسن خلق و درستکاری پیامبر(ص)، پیشنهاد ازدواج را مطرح ساخته است. ابن اثیر در کتاب اسد الغابه، همین عوامل را بیان کرده است.
پیامبر اسلام (ص):
ما أبدلنی الله خیرا منها، صدقتنی إذ کذبنی الناس وواستنی بمالها اذ حرمنی الناس، ورزقنی الله الولد منها ولمیرزقنی من غیرها.
(ترجمه: خدا زنی بهتر از خدیجه به من نداد. هنگامی که مردم تکذیبم میکردند، او مرا تصدیق کرد و هنگامی که مردم مرا تحریم کردند، با ثروتش کمکم کرد. و خدا از او فرزندانی به من داد در حالی که از دیگر زنانم به من فرزندی نداد.)
شیخ مفید، الافصاح، ۱۴۱۴ق، ص۲۱۷.
اکثر منابع تاریخی اهل سنت، ادعا کردهاند که خدیجه(س) پیش از ازدواج با پیامبر(ص)، شوهران و فرزندانی داشته است؛[نیازمند منبع] بلاذری در انساب الاشراف، «ابوهاله هند بن نباش» را همسر خدیجه پیش از ازدواج با پیامبر(ص) دانسته است.«عتیق بن عابد بن عبدالله بن عمر بن مخزوم» هم شوهر دیگر خدیجه(س) پیش از ازدواج با پیامبر(ص) دانسته شده است.با این حال برخی از عالمان شیعی بر این باورند که خدیجه(س) پیش از ازدواج با پیامبر، ازدواج نکرده است. ابن شهرآشوب از قول سید مرتضی در «شافی» و شیخ طوسی در التلخیص، به دوشیزه بودن خدیجه(س) هنگام ازدواج با پیامبر(ص) اشاره کرده است.برخی از محققان، بر این باورند که با توجه به تعصبات قبیلهای در حجاز، ازدواج خدیجه که از بزرگان قریش بود، با دو اعرابی از قبایل تمیم و مخزوم، پذیرفتنی نخواهد بود و فرزندانی که برای خدیجه برشمرده شده، در حقیقت فرزندان خواهرش هاله بودهاند که پس از مرگ او به سرپرستی خدیجه درآمدهاند.
اسلام آوردن
مورخانی همچون بلاذری و ابنسعد (کاتب واقدی) در قرن سوم، ابنعبدالبر در قرن پنجم، و ابنخلدون در قرن هشتم، حضرت خدیجه را اولین مسلمان معرفی کردهاند. برخی مورخان اجماع مسلمانان را بر این دانستهاند که حضرت خدیجه اولین ایمان آورنده به پیامبر اسلام بوده است.
منابع همچنین در تعیین مصادیق السّابقون در اسلام، خدیجه(س) و علی(ع) را اولین ایمانآورندگان برشمردهاند.این منابع همچنین به پیشگامی خدیجه(س) به همراه علی (ع) در برپایی نماز به همراه پیامبر(ص) اشاره کرده و آنان را اولین نمازگزاران عالم اسلام معرفی کردهاند.
نقش خدیجه(س) در اسلام
کمکهای مالی حضرت خدیجه(س) موجب غنای پیامبر(ص) شد. خداوند در مقام بیان نعمتهای خود به پیامبر اکرم (ص) میفرماید: «خداوند تو را فقیر یافت و بینیاز نمود.» رسول خدا (ص) نیز همواره میفرمودند: «هیچ مالی به من سود نبخشید، آنگونه که ثروت خدیجه(س) به من سود بخشید».بنابر روایات اسلامی، پیامبر(ص) از اموال خدیجه(س) در راه کمک به آزادی بدهکاران، یتیمان، و بینوایان استفاده میکرد.
در ماجرای محاصره شعب ابی طالب، اموال حضرت خدیجه(س) در حمایت از بنیهاشم مصرف شد، تا آنجا که در روایت آمده است: «ابوطالب و خدیجه(س) همه اموال خود را برای حفظ اسلام و محاصرهشدگان انفاق نمودند.» در جریان محاصره شعب ابی طالب، حکیم بن حزام برادرزاده خدیجه (س)، شترها را میآورد و با آن شترها، گندم و خرما را حمل میکرد و با زحمت و خطر زیاد، آنها را به بنیهاشم میرساند. این بخشش به گونهای بزرگ و خالصانه بود که خداوند آن را گرامی داشت و این کار بزرگ خدیجه(س) را در ردیف نعمتها و مواهب بزرگ خود به بنده برگزیدهاش محمد (ص) برشمرد. پیامبر(ص) نیز همواره از بخشندگی و ایثار این بانوی گرامی، با عظمت و بزرگی یاد میکرد.
جایگاه
خدیجه بانویی شریف، ثروتمند و دارای اعتبار در روزگار خود بود.جابر بن عبدالله انصاری در روایتی از پیامبر (ص)، سرور زنان جهان را خدیجه(س)، فاطمه(س)، مریم و آسیه معرفی نموده است.همچنین پیامبر (ص)، خدیجه(س) را از جمله زنان کامل در جهان و نیز از بهترین زنان معرفی کرده است.در منابع اسلامی، از خدیجه با القابی همچون طاهره، زکیه، مرضیه، صدیقه، سیده نساء قریش ، خیرالنساء و بانوی بلند مرتبه و نیز با کنیه ام المؤمنین یاد شده است.
قبرستان معلاة قبل از تخریب(آرامگاه حضرت خدیجه)
گزارشهای متعددی درباره جایگاه خاص خدیجه نزد پیامبر(ص) وجود دارد. در منابع آمده است که حضرت خدیجه(س) بهترین و صادقترین وزیر، مشاور و مایه آرامش پیامبر(ص) بود. پیامبر(ص) سالها پس از رحلت خدیجه(س) به یاد او بود و بینظیر بودنش را مطرح مینمود.
هنگامی که عایشه به پیامبر(ص) گفت خدیجه(س) بیش از همسری مسن برای تو نبود، پیامبر بسیار ناراحت شد و با ردّ این سخن گفت: «خداوند هیچگاه برایم همسری بهتر از او جایگزین نکرد، او مرا تصدیق نمود هنگامی که هیچکس مرا تصدیق نکرد، یاریام کرد در زمانی که هیچکس مرا یاری نکرد، از مالش در اختیارم قرار داد، زمانی که همه، مالشان را از من دریغ کردند.»
برخی معتقدند مهمتر از مکنت مادی وی، ثروت بیپایان معنوی او بود. او با ردّ درخواست بزرگان و اشراف قریش، و انتخاب پیامبر(ص) به عنوان همسر خود، نعمت برخورداری از ثروت مادی را با تضمین سعادتمندی آخرت و بهرهمندی از نعمتهای ابدی بهشت، کامل نمود و خردمندیاش را به رخ همگان کشید. او برای دستیابی به این نعمت، اولین مسلمان و اولین تصدیقکننده پیامبر(ص) شد و به همراه او اولین نماز را برپا داشت.
وفات
بیشتر منابع تاریخی، سال وفات خدیجه(س) را دهم بعثت، یعنی ۳ سال قبل از هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه ذکر کردهاند. این منابع، سن خدیجه(س) را هنگام وفات، ۶۵ سال دانستهاند. ابن عبدالبر، سن خدیجه(س) را هنگام وفات، ۶۴ سال و شش ماه ذکر میکند. اما بیهقی سن او را ۵۰ سال دانسته است.برخی از منابع، سال رحلت خدیجه(س) را همان سال درگذشت ابوطالب و اندکی بعد از آن دانستهاند. ابن سعد، رحلت خدیجه(س) را ۳۵ روز بعد از وفات ابوطالب میداند. وی و برخی دیگر از مورخان، زمان رحلت خدیجه را، ماه رمضان سال دهم بعثت ذکر کردهاند.ابوطالب عموی پیامبر نیز در همین سال از دنیا رفت. پیامبر این سال را عام الحزن نامید.