کیفیت کار رصدگران هلال ماه در چه حدی است؟
آنچه مسلم است این که هیچگاه در تاریخ نجوم، فرآیند علمی مشخص کردن رؤیتپذیری یا رؤیتناپذیری هلال اول ماههای قمری با دقتی که این روزها انجام میشود، ممکن نبوده است. حجم دادههای ثبت شده در این حوزه در سالهای اخیر به قدری متنوع و عظیم است که نرمافزارها و الگوریتمهای مختلفی برای پیشبینی رؤیتپذیری هلال ماه ارائه شده است. به این ترتیب بیشتر اوقات منجمان نسبت به دیده شدن یا نشدن هلالهایی که برای رصد آنها اقدام میکنند، مطمئن هستند. با این حال بنا به تکلیف شرعی و همینطور با ارتقای ابزارها و آزمودن شرایط رصد در مکانی با رطوبت یا غبار کمتر یا بیشتر، بخت خود را برای تغییر دادن معیارهای پذیرفته شده برای رؤیتپذیری هلال ماه میآزمایند. گاهی با استفاده از تکنیکی جدید هلالی رؤیت میشود که پیش از آن منجمان رؤیتپذیر بودن آن را غیرممکن میدانستند یا در اعلام وضع دیدهشدنش تردید داشتند.
در سالهای اخیر بحث عکاسی از هلال ماه نیز بسیار جدی شده است. طوری که گاهی هلال ماه در خلال عکاسی از پشت تلسکوپ با استفاده از فنون پردازش تصویر آشکار میشود؛ در حالی که در عمل رؤیت آن هلال با چشم از پشت چشمی تلسکوپ ممکن نیست.
در بحث تلاش برای رؤیت هلال اول ماه نیز مانند دیگر حوزههای علمی در سالهای اخیر به قدری دادههای گوناگون گزارش و ثبت شده و آن قدر تنوع و دقت نرمافزارها و الگوریتمهای حسابگر شاخصههای رصد ماه بالا رفته است که با دقت خوبی میتوان نقشه جهان را خطکشی کرد و گفت بر اساس تجارب و اطلاعات قبلی انتظار داریم در چه مناطقی هلال ماه با چشم غیرمسلح یا دوربین دوچشمی یا تلسکوپ رؤیت شود یا خیر و حتی جزئیاتی از چگونگی دیده شدن ماه از پشت چشمی تلسکوپ هم داشته باشیم.
نباید فراموش کرد آنچه امکان رؤیت یک هلال را فراهم میکند فقط به پارامترهای نجومی بستگی ندارد. این که چقدر آسمان ابری باشد، چقدر غبار و رطوبت در زمان رصد وجود داشته باشد، این که در جایی که ماه قرار است رؤیت شود، آسمان چقدر از نور شفق شامگاهی روشن است یا چقدر آلودگی نوری در رصدگاه وجود دارد، ابزار رصدی تا چه حد با دقت تنظیم شده است، چه تجهیزاتی برای رصد استفاده میشود و از همه مهمتر رصدگری که پشت تلسکوپ است چقدر در رصد هلال ماه تبحر و تجربه دارد، همگی از مهمترین عواملی است که ممکن است به رصد هلالهایی منجر شود که تا پیش از این رصد آنها غیرممکن دانسته میشد و به این ترتیب معادلات منجمان به هم بخورد و دادهها بهروز شود.
البته در بیشتر موارد وقایع طبق پیشبینیهای پیشین جلو میرود و بر دادههای قبلی مهر تائید میخورد. به همین علت بویژه در دو سه سال اخیر شروع و پایان ماه مبارک رمضان مطابق با آنچه در تقویم رسمی درج شده بود، اتفاق افتاده است. به واسطه وجود چنین متغیرهایی است که رصد هلال ماه در ابتدای هر ماه قمری کاری جذاب، پرهیجان و البته پویا جلوه میکند.
اختلاف کشورهای اسلامی در شروع و پایان ماههای قمری ناشی از چیست؟
در کشورهای اسلامی برای تعیین شروع و پایان ماه قمری قوانین مختلفی وجود دارد. به همین علت است که برخلاف تصور رایج در بین مردم، لزوما فردای روزی که در عربستان عید سعید فطر اعلام میشود، در ایران ممکن است مراجع عید فطر را اعلام نکنند. طوری که ممکن است حتی دو روز میان زمان اعلام عید در ایران و عربستان اختلاف وجود داشته باشد یا در هر دو کشور یک روز به عنوان عید فطر اعلام شود. این ماجرا نه ربطی به مسائل سیاسی دارد و نه روش محاسبات نجومی در ایران و عربستان با یکدیگر متفاوت است. آغاز و پایان ماه قمری در عربستان سعودی هرچند به صورت سنتی بر اساس رؤیت هلال انجام میشود، اما اعلام رؤیت هلال از طرف مردم عادی و رصدگران بعضا ناآشنا با فن رؤیت هلال و عمدتا با تکیه بر رصد با چشم غیرمسلح در مواردی موجب اعلام اشتباه آغاز برخی ماههای قمری در این کشور شده است که اسناد موجود در این زمینه کم نیست. جالب اینجاست که بیشتر کشورهای اسلامی نیز در اعلام آغاز و پایان ماه قمری از عربستان به عنوان کشوری که قبلهگاه جهان اسلام را در خود جای داده پیروی میکنند؛ فارغ از این که آیا در محدوده سرزمینی کشورشان اصولا هلال ماه رؤیتپذیر است یا خیر. به این ترتیب هر روزی که عربستان برای شروع و پایان ماه رمضان و عید فطر اعلام کند، آنها نیز عینا همان روز را اعلام میکنند؛ از اردن و افغانستان گرفته تا مالزی و اندونزی این گونه عمل میکنند.
در این میان برخی کشورهای اسلامی مثل لیبی، قاعده مخصوص به خود را در آغاز و پایان ماههای قمری در نظر گرفتهاند. به این ترتیب که در محاسبات نجومی به زمان لحظه مقارنه خورشید و ماه (New Moon) توجه میکنند. این زمانی است که در آغاز هر ماه قمری، مراکز سه کره خورشید و ماه و زمین هر سه روی یک صفحه واقع شده و تقریبا همراستا میشوند. به این ترتیب دور جدید چرخش ماه به گرد زمین پس از آن محاسبه میشود. در کشور لیبی و در زمان زمامداری معمر قذافی، قاعده این بود که اگر لحظه مقارنه ماه و خورشید پیش از طلوع خورشید رخ میداد، آن روز اول ماه قمری بود و اگر بعد از طلوع خورشید مقارنه انجام میشد، فردای آن روز، اول ماه قمری بود. حالا باید دید پس از پایان حکومت قذافی و در شرایطی که تروریستهای داعش بر بخشهایی از این کشور سلطه پیدا کردهاند، آیا به همین قاعده عمل خواهد شد یا شاهد بدعت جدیدی از سوی آنها خواهیم بود!
قاعده ایران در شروع و پایان ماههای قمری
در ایران اسلامی که مذهب رسمی شیعه جعفری اثنی عشری مبنای قانونگذاری در کشور بوده و اساس آن برگرفته از قرآن کریم و احادیث و روایات است، آغاز و پایان هر ماه قمری فقط با دیدن خود انسان یا شهادت دو مرد عادل که ماه را دیده باشند، قابلاستناد است. در این بین بر اساس فتواهای مراجع عظام تقلید، «اطمینان» و در مواردی «یقین» به محاسبات منجمان نیز میتواند مورد استناد واقع شود که در این خصوص میتوانید به بخش «راههای ثابت شدن اول ماه» در رسالههای توضیحالمسائل رجوع کنید.
از طرف دیگر با توجه به وضع رؤیتپذیری هلال ماه که تا حد زیادی به پارامترهای نجومی وابسته است، ممکن است شرایطی پیش بیاید که هلال در یک شامگاه همزمان در ایران و عربستان رؤیتپذیر باشد. گاهی نیز ممکن است شرایط به گونهای باشد که یک هلال یک روز در عربستان و فردای آن روز در ایران رؤیتپذیر باشد. حتی ممکن است بدون در نظر گرفتن تکنیک رصد هلال ماه در روز با تلسکوپ، شرایط به گونهای رقم بخورد که با دو روز تأخیر هلال ماه در شامگاه در ایران رؤیت شود.
در ایران مطابق با قواعد شرعی، باید با وجود محاسبات و پیشبینیهای قابلاطمینان علمی که قرنهاست منجمان مسلمان انجام میدهند، مطمئنترین راه برای تعیین آغاز و پایان ماه قمری انجام شود؛ به این ترتیب که برای رصد هلال ماه در شامگاه بیست و نهمین روز ماه قمری اقدام عملی شود. البته در چند سال اخیر دیدن هلال ماه در روز نیز با تلسکوپ امکانپذیر شده است. در حال حاضر برای تسهیل و اطمینان بیشتر در رصد، بنا بر نظر اغلب فقها دیدن هلال ماه با استفاده از عینک و بنا بر نظر برخی مراجع رؤیت با دوربین دوچشمی و تلسکوپ در نور مرئی نیز بلامانع است؛ اینها مباحثی است که بیشتر کشورهای اسلامی که در مسائل شرعی با عربستان همداستان هستند، با دقتی که به لحاظ بهرهگیری از تجهیزات فنی و علمی برای تعیین روز آغاز و پایان ماه قمری در ایران انجام میشود در ملاحظاتشان چندان مدنظر قرار نمیدهند.
گزارش استهلال در استان ها چگونه به تأیید رهبر انقلاب می رسد؟
ستاد استهلال استانی به ریاست مشترک نماینده ولی فقیه و امام جمعه مرکز استان و استاندار تشکیل می شود. دبیر شورای سیاست گذاری ائمه جمعه استان، وظایف دبیری این ستاد را بر عهده دارد. همچنین یکی از اساتید برجسته ی داشگاهی در استان و یا یکی از رصدگران با تجربه نیز در این ستاد عضویت دارد. همچنین، در هر استان چند گروه رصد هلال تشکیل می شود که در این گروه ها، امام جمعه شهرستان، رصدگران با تجربه آن شهرستان را همراهی می کنند.
نتایج حاصل از فعالیت رصد هلال توسط گروه های رصدی در اختیار ستاد استان قرار گرفته و پس از بررسی مقدماتی، به ستاد مرکز گزارش می شود. در ستاد مرکز، این گزارش ها توسط کارشناسان و متخصصین رؤیت هلال مورد بررسی مجدد قرار می گیرد. در صورت نیاز به داشتن اطلاعات بیشتری از چگونگی رصد هلال، تماس تلفنی مستقیم بین ستاد استهلال با گروه های رصدی مستقر در شهرستان های مختلف برقرار شده و تمام جزئیات و مطالب مهم با دقت پرسیده و یادداشت می شود.
اعضای کمیته علمی ستاد استهلال، نتیجه نهایی به دست آمده از رصدها را همراه با نظر کارشناسی خود در اختیار رئیس ستاد استهلال قرار داده و در همان زمان، مراتب این گزارش به استحضار رهبر معظم انقلاب تحویل داده می شود. ایشان هم در برخی موارد، پرسش هایی را در خصوص گزارش مذکور مطرح فرموده و دستوراتی را برای بررسی بیشتر صادر می کنند. مسئولین ستاد و اعضای کمیته علمی، این نکات را بلافاصله بررسی و انجام می دهند و نتیجه را مجدداً به حضرت آیت الله خامنه ای گزارش می کنند.
پس از اثبات رؤیت هلال برای رهبر انقلاب اسلامی، حلول ماه شوال از طریق رسانه های جمعی به استحضار مردم شریف و روزه دار می رسد.
ارتباط منظم و پیوسته ستاد استهلال با بیوت مراجع
باید به این مهم اشاره شود که ارتباط منظم و پیوسته ای بین ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری با بیوت مراجع عظام تقلید وجود داشته و در رصد هلال ماه های رمضان و شوال، نتایج به دست آمده از رصد در اختیار حضرات مراجع قرار می گیرد. البته بیوت برخی از مراجع عظام تقلید نیز فعالیت هایی در زمینه استهلال انجام می دهند.
بارها اتفاق اقتاده است که بعضی از حضرات مراجع خودشان مستقیماً در تماس تلفنی با ستاد، گزارش ها را بی واسطه دریافت می کنند و این اعتماد، به واسطه تلاش بی شائبه گروه های رصدی و حرکت ملی ستاد استهلال در چندسال اخیر ایجاد شده است. البته گاهی از سوی مراجع بزرگوار، نتایج متفاوتی اعلام می شود که آن، به خاطر اختلاف در فتوا است. مثلاً در اینکه هلال با ابزار دیده شده است، شکی وجود ندارد اما به دلیل اینکه برخی رؤیت با چشم مسلح را معتبر نمی دانند و بعضی (مانند مرحوم حضرت آیت الله العظمی بهجت، مرحوم حضرت آیت الله العظمی فاضل لنکرانی و حضرت آیت الله العظمی خامنه ای) معتبر می دانند، هلال ماه نو بر ایشان ثابت می شود.
در اینجا نیز باید اشاره شود که این فعالیت بزرگ با صرف کمترین هزینه و با استفاده از امکانات موجود در دانشگاه ها، ادارات و سازمان های دولتی و نیروهای نظامی و انتظامی انجام شده و از صرف هرگونه هزینه ی موازی به شدت پرهیز می شود. در مقایسه ی این فعالیت ها با نمونه های خارجی نیز باید گفت که در هیچ یک از کشورهای اسلامی (و یا غیر اسلامی که به موضوعات نجومی رؤیت هلال علاقمند هستند) چنین برنامه ریزی گسترده ای برای رصد هلال وجود ندارد.
استهلال در تمام فصول!
استهلال ماه نو، فقط مختص به رمضان و شوال نیست. جالب است بدانید که این کار برای تمام ماه های قمری انجام می شود! هم بنا بر جنبه ی شرعی و هم از نظر اهمیت زمان آغاز هر ماه قمری و هم از حیث دستاوردهای علمی آن، این عمل هر ماه و مستمراً تکرار می شود. اگر دانشمندان و منجمان ما می توانند در کنفرانس بین المللی استهلال که چندی پیش در ابوظبی برگزار شد، به آقای یالوب (یکی از دانشمندان این رشته که صاحب معیار است) بگویند که ما در ایران، چهل رصد انجام دادیم که این ۴۰ رصد، نقض کننده ی معیار شما است و معیار شما مشکل دارد، این به پشتوانه کار بزرگی است که به صورت ماهانه در ستاد استهلال انجام می شود.
سخن پایانی
صرف نظر از مباحث فقهی ثابت شدن اول ماه که بحثی تخصصی و خارج از تبحر نگارنده است، میتوان رد پایی از حکمتی عمیق را در پس این حکم شرعی یافت: بهانهای مذهبی برای تلاش همه مسلمانان به منظور دیدن هلال زیبا و افسونگر ماه در آغاز هر ماه قمری؛ گوشهای از طبیعت در آسمان شب که شاید اگر از نظر شرعی مجبور نبودیم، در کشاکش گرفتاریهای روزمرهمان کمتر سر به آسمان بلند میکردیم و ماه و ستارگانی را میدیدیم که خداوند آنها را زینتبخش آسمان زمین قرار داده است. تلاش برای دیدن هلال ماه، یگانه قمر شگفتانگیز زمین، در طول تاریخ علم تعمق دانشمندان مسلمان در یافتن پاسخ بسیاری از مسائل مرتبط با خود را به دنبال داشته و سبب پیشرفت مسلمانان در نجوم، ریاضیات و جغرافیا شده است.
منبع: باشگاه خبرنگاران جوان